bato-adv
bato-adv
کد خبر: ۴۳۵۸۸۵
ایثار باتمان قلیچ

حلقه گم شده در رویارویی با کرونا

حلقه گم شده در رویارویی با کرونا
رویکردی جدید برای مقابله با تاثیرات اقتصادی و اجتماعی کرونا
تاریخ انتشار: ۲۳:۲۴ - ۱۹ فروردين ۱۳۹۹
ایثار باتمان قلیچ؛ اکثر افرادی که به کرونا مبتلا می‌شوند علائم خفیفی خواهند داشت، ولی چگونه می‌توان از این فرصت برای بازگرداندن کشور به شرایط عادی استفاده کرد؟

به گفته متخصصان، اکثریت افرادی که به کرونا مبتلا می‌شوند علائم خفیف یا متوسط دارند (به قولی ۸۰% افراد) [۱]و با درمان‌های متداول، بدون نیاز به بیمارستان و درمان‌های ویژه، بهبود پیدا می‌کنند.
 
این خبر خیلی خوبی است. چه چیزی بهتر از این که جزء این اکثریت کم خطر باشیم و با یک بیماری در حد سرماخوردگی، از نگرانی رهایی پیدا کنیم و حداقل بخشی از زندگی عادی مان را از سر بگیریم؟
 
چه چیزی بهتر از این برای دولت‌ها که جمعیت بزرگی از شهروندان شان بدون نگرانی از ابتلا و انتقال کرونا به فعالیت‌های اقتصادی بر گردند؟
 
ولی رویکرد‌هایی که تا امروز در پیش گرفته شده بی توجه به این جمعیت عظیم بوده! در حالی که می‌توان این شرایط را بدون هیچ آسیبی به مردم تغییر داد. آنچه در ادامه گفته می‌شود رویکرد پیشنهادی جدیدی در مقابله با کرونا است که می‌تواند بخش‌های مهمی از مردم، اقتصاد و زندگی روزمره شهروندان را از اضطراب کرونا خارج کرده و به حالت عادی باز گرداند.

نسبت بالای افرادی که ابتلا و درمان ساده‌ای برای کرونا خواهند داشت.

مقدمه، نگاهی به آمار: در کشتی دایموند به خاطر ابتلای فردی به کرونا، تعداد زیادی از افراد داخل کشتی به کرونا مبتلا شدند و به این ترتیب، گزینه مناسبی برای مطالعات دانشمندان درباره کرونا شد. در این کشتی، نزدیک به ۱۸% افرادی که تست کرونای مثبت داشتند، بدون علائم بالینی (Asymptomatic) بودند. (مشابه ویروس آنفولانزا فصلی با ۱۹% ابتلای بدون علائم بالینی) که به معنای ابتلای خیلی خیلی خفیف به کرونا است.
 
مطالعه‌ای دیگر از محققانی که عمدا از دانشگاه هوکایدو ژاپن بودند بر روی بیمارانی از ووهان چین نشان داد ۳۰% افرادی که تست کرونا مثبت داشتند، در نهایت بدون علامت ماندند. (این اختلاف بین ۱۸% و ۳۰% می‌تواند به خاطر این باشد که میانگین سنی مسافران کشتی دایموند به سن‌های بالاتر متمایل بود.) [۲]پس می‌توان امید داشت که حدودا ۲۰ تا ۳۰ درصد افراد، "ابتلا و مقاوم شدن در برابر ویروس کرونا" را کاملا آسان و حتی بدون علامت خاصی پشت سر بگذرانند. (قاعدتا بقیه افراد از ۸۰% که گفته شد، تب، سرفه و سایر علائم یک بیماری جدی را خواهند داشت.)
 
هرچند براساس یک گزارش خبری از چین، ممکن است ۱۴ درصد افرادی که به کرونا مبتلا شده اند دوباره به این ویروس مبتلا گردند، ولی منطقا این احتمال در مورد این ۲۰ تا ۳۰ درصد افراد مقاوم جامعه در برابر کرونا خیلی خیلی ضعیف خواهد بود و انتظار می‌رود این ابتلای دوباره در بین افراد ضعیف‌تر باشد، کسانی که به خاطر شدت بیماری در بیمارستان بستری شده بودند.
 
پس تا اینجا می‌توان امیدوار بود که حداقل، جمعیت بزرگی به اندازه یک پنجم تا یک سوم افراد جامعه (۲۰% تا ۳۰%) را می‌توان به زندگی عادی بر گرداند.

سوال اصلی
همانطور که در بالا گفته شد جمعیت زیادی از مردم می‌توانند با یک ابتلای ساده، زندگی عادی خارج از گرفتاری‌های کرونا را شروع کنند، ولی سوال اینجاست که چگونه؟ چگونه مطمئن بشویم چه کسانی به بیماری ساده و چه کسانی به بیماری سخت مبتلا خواهند شد؟ چه کسانی ریسک بالا در ابتلا به کرونا دارند و چه کسانی ریسک پایین؟
 
در واقع سوال اصلی همین است. سوالی که چندان روی پاسخ آن کار نشده تا به جواب‌های مشخص و سریعی رسیده و درصد بزرگی از جامعه به واسطه شناسایی و تفکیک افراد کم ریسک و پر ریسک و سپس " ابتلای خودخواسته و تحت شرایط مشخص" به ایمنی لازم برسند و به زندگی عادی برگردند.
 
خیلی از مردم به صورت بالقوه در برابر کرونا «روئین تن» هستند (یعنی علائم خفیفی خواهیم داشت و بعد تمام)، فقط هیچ راهکار مطمئنی برای کشف این حقیقت و کسب اطمینان کافی به وجود نیامده! شناسایی روئین تن‌های بالقوه جامعه در برابر کرونا به اندازه شناسایی بیماران بدحال کرونایی مهم است.
 
در واقع یکی از اولویت‌های دولت‌ها بعد از قرنطینه عمومی، ارائه شاخص‌هایی برای شناسایی افراد کم خطر و کم ریسک و بعد از آن، ابتلا خودخواسته افراد کم ریسک به کرونا، تحت نظارت دولت می‌باشد تا بدون نگرانی از ناقل بودن، به زندگی روزمره برگردند.
 
زیرا که همیشه ممکن است قرنطینه، به خصوص قرنطینه جمعیتی بزرگ، دقیق و بی نقص نباشد و همین می‌تواند باعث شیوع مجدد بیماری واگیر، بعد از شروع دوباره زندگی عادی بشود که نتیجه آن، نیاز دوباره به قرنطینه عمومی و شروع مجدد همه مشکلات باشد. همان طور که بعد از یک دوره قرنطینه موفق در چین، ۳ درصد از سینما‌های بسته شده مجددا باز شدند، ولی در اندک زمانی، دوباره همگی سینما‌ها تعطیل شده اند! بنابراین یا نمونه‌های جدیدی از ابتلا به کرونا دیده شده و یا نگرانی جدی از شیوع مجدد آن حتی بعد از موفقیت قرنطینه وجود دارد.
 
آن‌چه در ادامه گفته خواهد شد اهمیت، مراحل و اولویت‌های این اقدام برای رسیدن به ایمن سازی حداکثری، ولی تحت کنترل افراد جامعه می‌باشد.

مراحل و گام‌ها
۱. شناسایی شاخص‌ها برای تفکیک و شناسایی افراد پر ریسک و کم ریسک (با روش‌های آماری و هوش مصنوعی)

۲. برنامه ابتلا تا درمان خودخواسته افراد کم ریسک بر اساس اولویت

۳. ورود افراد درمان شده به فعالیت‌های روزمره و جاری زندگی

اولین گام، کشف شاخص‌هایی سهل الوصول برای شناسایی افراد کم ریسک در برابر کرونا می‌باشد. سپس بر اساس اولویت بندی، فرصت ابتلای خودخواسته برای رهایی از مشکلات کرونا به گروه‌هایی از شهروندان داده می‌شود و در نهایت پس از طی دوره کامل بیماری تا عدم انتقال، گواهینامه و فرصت از سر گرفتن زندگی عادی روزمره برای این افراد فراهم می‌گردد. مشروح مراحل گفته شده به ترتیب زیر است:

گام اول:شناسایی شاخص‌ها برای تفکیک و شناسایی افراد پر ریسک و کم ریسک با روش‌های آماری و هوش مصنوعی
مسلما با بررسی اطلاعات افرادی که در برابر ویروس کرونا مقاوم بوده اند و با حداقل علائم از این بیماری رهایی پیدا کرده اند، می‌توان به شاخص‌های تاثیرگذار در این رابطه دست پیدا کرد. همان شاخص‌های کم ریسک بودن در برابر ابتلا به کرونا. شاید شاخص‌هایی مثل سطح ویتامین D.، سن، جنسیت، گروه خونی، تعداد سول‌های لنفوسیت T.، سوابق واکسیناسیون، وضعیت سلامت ریه و کلیه‌ها و بعضی از شاخص‌ها مستقیما به عملکرد بدن (به خصوص سیستم ایمنی بدن) اشاره دارند (مثل تعداد سلول‌های لنفوسیت T) و بعضی دیگر مثل شاخص سن و سال، نیازمند ترجمه بوسیله روش‌های آماری (مثل همبستگی‌های آماری) به شاخص‌های دیگر مرتبط با عملکرد بدن و عملکرد ایمنی بدن می‌باشند.
 
برای مثال در مورد تبدیل شاخص سن و سال به سایر شاخص‌های دیگر از نظر سلامت بدنی برای مقابله با کرونا می‌توان به تحقیقات قبلی مراجعه کرد. تحقیقاتی که رابطه آماری بین تعداد این سلول‌ها با سن و سال را ارائه می‌کنند و تعداد سلول‌های ایمنی از نوع لنفوسیت T. را در هر سن و سال تخمین می‌زنند.
 
همین طور در مسیر دیگری از تحقیقات، افرادی که با حداکثر علائم به کرونا مبتلا شده اند بررسی گردند تا نقاط اشتراک آن‌ها به لحاظ وضعیت سیستم ایمنی و وضعیت سلامت بدن و نیز نقاط اختلاف شان با افرادی که با حداقل علائم مبتلا شده اند مشخص گردد.
 
مسلما سنجش برخی از این شاخص‌ها به اندازه کافی سریع و ارزان نبوده و نیازمند آزمایش‌های پزشکی گران قیمتی باشد. در این صورت همان طور که گفته شد به کمک همبستگی‌های آماری در تحقیقات قبلی می‌توان برآورد‌های لازم را داشت. (مثال تخمین وضعیت سلول‌های لنفوسیت T. و سن و سال)
 
همین طور نگاه فرآیندی هم می‌تواند مفید باشد یعنی هر یک از شاخص‌ها در کدامیک از مراحل از مرحله ورود ویروس، آلودگی سلول‌ها به ویروس، تکثیر و گسترش ویروس در بدن، توجه سیستم ایمنی به ویروس کدامیک می‌باشند.
 
هم روش‌های آماری کلاسیک و هم استفاده از هوش مصنوعی می‌توانند کمک بزرگی به کشف شاخص‌های سریع، ارزان و موثر برای برآورد عملکرد بدن افراد در مقابل کرونا بکنند تا در نهایت افراد کم ریسک در برابر ابتلا به کرونا به راحتی شناسایی شوند و مرحله بعد از آن یعنی ابتلای خودخواسته به کرونا تحت نظارت دولت انجام پذیرد.
 
تاکنون عملکرد‌های عالی در زمینه‌های تشخیصی با بکارگیری هوش مصنوعی دیده شده است برای مثال هوش مصنوعی گوگل در تشخیص سرطان سینه عملکردی بهتر از رادیولوژیست‌ها داشته [۳]، همین طور هوش مصنوعی در تشخیص تومور‌های مغزی و پیش بینی گسترش هماتوم بهتر از برترین پزشکان کشور چین عمل کرده است! [۴]به عنوان نمونه دیگر، هوش مصنوعی گوگل توانسته با استفاده از اسکن چشمی، احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی را تخمین بزند! [۵]پس می‌توان داده‌ها را در اختیار تیم‌هایی از افراد متخصص در حوزه آمار، هوش مصنوعی و ایمونولوژی و... قرار داد تا شاخص‌های معتبری برای شناسایی افراد مقاوم در برابر کرونا در اختیار داشته باشیم.

در نهایت با این بررسی ها، شاخص‌های اصلی و مهم که به طور خاص برای مقابله موثر بدن با این ویروس مهم هستند استخراج خواهند شد. شاخص‌هایی که کارنامه عملکرد هر فرد در مقابله با ویروس کرونا را در سطح اطمینان بالایی پیش بینی می‌کنند.
 
کاربرد مهم دیگر این شاخص‌ها: کشف این شاخص‌ها کاربرد و اهمیت ویژه دیگری هم دارد. این که بعد از کشف این شاخص‌ها می‌توان راهکار‌های موثری برای ارتقا ایمنی و عملکرد بدن افراد پرخطر و کم توان در برابر کرونا ارائه داد. همه اظهارات ضد و نقیض متخصصان در فضای مجازی در مورد مصرف یا عدم مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها در مقابله با بیماری کرونا، نشان دهنده عدم اجماع متخصصان در مورد راهکار عملی برای داشتن بدنی توانمندتر در مقابل ویروس کرونا است.

همه این توصیه‌ها باید به توصیه‌هایی دقیق‌تر و عمیق‌تر تبدیل شوند. دقیق‌تر در دو جنبه، اول دقیق‌تر به طور خاص برای مقابله با ویروس کرونا (و نه صرفا توصیه‌های عمومی برای تقویت ایمنی بدن) و دوم دقیق تر، متناسب با شرایط بدنی هر فرد به طور جداگانه. (توصیه سفارشی برای هر نفر به طور جداگانه)
 
این کاری است که از عهده نرم افزار‌های هوش مصنوعی بر می‌آید و نه متخصصان به صورت انفرادی. (حداقل توصیه‌های دقیق به میلیون‌ها نفر، دقیقا متناسب با وضعیت جسمانی شان، آن قدر زمان می‌برد که متخصصان از عهده اش بر نمی‌آیند.)
 
بعد از این اقدام، درصد افراد پر ریسک و آسیب پذیر در برابر کرونا به شدت کم می‌شود و فشار وحشتناک به نظام درمانی کاهش خواهد یافت.

گام دوم: برنامه ابتلا تا درمان خودخواسته افراد کم ریسک بر اساس اولویت
بعد از شناسایی افراد با ریسک اندک در برابر کرونا، نوبت به دعوت از این افراد برای ابتلای خودخواسته و قرنطینه خانگی برای کسب ایمنی می‌باشد. در موارد کم ریسک، دوره درمان و نقاهت کوتاه خواهد بود و مبتلایان ۸ تا ۱۰ روز بعد از آشکار شدن علائم، ناقل ویروس هم نخواهند بود. [۶]ابتلای فرد به کرونا در مراکز مشخص شده توسط بهداشت و درمان با تزریق صورت می‌گیرد.
 
هر چند احتمال این که بیماری شدیدی بروز کند بسیار اندک است (همه شاخص‌ها و بررسی‌ها با همین هدف انجام شده اند که شدت بیماری در افراد انتخاب شده بسیار اندک باشد و نیاز به درمان بیمارستانی به وجود نیاید)، ولی افراد، مورد سنجش و مراقب از راه دور قرار می‌گیرند. همین طور هر بیمار موظف به تکمیل و ارائه گزارش روزانه از وضعیت سلامتی و علائم بیماری از طریق اینترنت می‌باشد.

شرایط افراد متقاضی برای این طرح
• شرایط جسمانی مدنظر (با استناد به شاخص‌های فوق)

• داشتن محیط مناسب برای قرنطینه (بدون حضور افراد با ریسک بالا مثل سالمندان و افراد با بیماری زمینه ای)

• داشتن توانمندی مالی کافی برای گذراندن دوره ابتلا تا درمان کامل و قرنطینه بعد از درمان (و در صورت لزوم ارائه کمک‌های دولتی)

• داشتن دسترسی به درمان‌های متداول کرونا برای درمان در قرنطینه خانگی

نمونه مناسب افرادی که چنین شرایطی را دارند زوج‌های جوان هستند.

شناسایی افرادی که شرایط بالا را دارند می‌تواند در حد فیلتر کردن و جستجو در بانک‌های داده باشد به شرطی که شاخص‌های شناسایی توانمندی مقابله با کرونا، شاخص‌های ساده‌ای باشند و داده‌های لازم در دسترس باشند.

گام سوم: ورود افراد درمان شده به فعالیت‌های روزمره و جاری زندگی
در نهایت، افرادی که دوره درمان تا عدم ناقل بودن را طی می‌کنند در سامانه‌ای ثبت شده و اجازه فعالیت‌های کاری و اجتماعی را خواهند داشت. کار و فعالیت‌های جمعی افراد در خارج از قرنطینه نیازمند تایید در این سامانه خواهد بود.
 
برای مثال به کارگیری کارگران در فعالیت‌های مستلزم ارتباط با افراد متعدد، نیازمند این خواهد بود که کارفرما از طریق این سامانه تاییدیه "عدم ناقل بودن و ایمنی در برابر کرونا" این افراد را چک کند.

مزیت‌های این طرح
۱. به حرکت در آمدن مجدد بخشی از گردش اقتصادی تعطیل شده به علت شیوع کرونا
 
با برگشتن افراد به سر کارشان، هم تولید و هم مصرف (عرضه و تقاضا) رونق بیشتری می‌گیرد.

۲. فراهم شدن فرصت رسیدگی به سالمندان توسط سایر اعضای خانواده که طی این طرح مبتلا و درمان شده اند.

۳. کمک به بخشی از قشر ضعیف جامعه برای بازگشت به کار

برای مثال با فراهم آوردن امکانات "ابتلای خودخواسته" کارگران دارای ریسک پایین و ارائه تاییدیه لازم برای مشغول شدن در کار بعد از گذراندن دوره بیماری.

۴. تغییر ترتیب رویارویی و درگیری ارگان‌های بدن با ویروس

به جای این که اول از همه، سلول‌های ریه با ویروس کرونا رو در رو گردند، با تزریق وریدی ویروس، اول سلول‌های خونی با ویروس کرونا رو در رو می‌شوند نتیجتا احتمال درگیری شدید ریه کاهش پیدا می‌کند.

۵. تغییر وضعیت کودکان، از ناقلان بدون علامت به درمان شدگان و افراد بی خطر

اغلب اوقات، خانواده‌های جوان هستند که کودکانی دارند. نتیجتا هم پدر و مادر جوان و کم ریسک و هم کودک شان می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای دوره "ابتلا و رهایی از کرونا" باشند.

۶. کاهش نیاز به تجهیزات خاص بیمارستانی برای پیشگیری از ابتلا به کرونا در بین کادر درمانی که این دوره را می‌گذرانند.

۷. در نظر گرفتن قرنطینه خاص و ویژه در مورد افراد با ریسک بالا (به خصوص افراد به ظاهر سالم، ولی با ریسک بالا)

۸. ابتلا به نوع شناخته شده و غیر جهش یافته ویروس کرونا

از آنجایی که یکی از نگرانی ها، جهش ویروس به نوعی مقاوم‌تر در برابر درمان‌های متداول است پس ابتلا افراد به نوع شناخته شده و کسب ایمنی کافی از این طریق بهتر است.

۹. کشف راه‌های کاهش ریسک افرادی که در صورت ابتلا به کرونا خطر جدی آن‌ها را تهدید می‌کند.

۱۰. کاهش هزینه‌های واکسیناسیون عمومی بعد از تولید واکسن.

برخی مشکلات احتمالی
• تغییر یا ضعیف شدن ویروس در فرآیند انتقال به متقاضیان ابتلای خودخواسته:

در فرآیند انتقال ویروس ممکن است شاهد تغییر ساختار و ژنوم ویروس باشیم که آن را به نوعی ضعیف و بیش از حد متفاوت از نوع متداول آن تبدیل کند و نتیجتا ایمنی لازم به واسطه آن حاصل نگردد. مسلما با انتقال هرچه کم واسطه‌تر ویروس از افراد مبتلا به افراد جدید متقاضی، این مشکل برطرف خواهد شد.

• جهش ژنتیکی ویروس در بدن مبتلایان خودخواسته و شدت بالای بیماری برخلاف پیش بینی ها:

راه حل این مشکل، ادامه قرنطینه و در صورت نیاز درمان‌های تخصصی‌تر می‌باشد. اما خوشبختانه شاهد گسترش این ویروس جهش یافته بواسطه شرایط قرنطینه نخواهیم بود.

• تغییر ژنتیکی عمده در ویروس و به وجود آمدن ویروسی کاملا جدید در سال‌ها یا ماه‌های آینده:

همان طور که کرونا را نوعی ویروس سارس جهش ژنتیکی یافته می‌دانند (SARS-CoV-۲) ممکن است اتفاق مشابهی برای ویروس کرونای جدید رخ دهد و شاهد جهش ژنتیکی عمده آن باشیم. این رخداد تحت کنترل هیچکس نیست و ممکن است حتی بعد از تولید واکسن کرونا هم رخ داده و مشکل ساز باشد، اما خوشبختانه تحقیقات نشان می‌دهند این احتمال تا امروز ضعیف بوده و صرفا تغییرات جزئی در ژنوم ویروس کرونا به وجود آمده است. [۸][۹]• انتشار عمومی شاخص‌های شناسایی افراد مقاوم در برابر کرونا:

باعث می‌گردد گروهی از مردم که خودشان را در گروه کم خطر می‌بینند، شرایط قرنطینه و پیشگیری از عدم انتقال ویروس را با دقت کافی رعایت نکنند. مسلما عدم انتشار عمومی شاخص‌ها راهکار این مشکل است.

• سرعت کم این نوع ایمن سازی جمعی (Herd immunity):

هر چقدر شاخص‌های تشخیص و تفکیک افراد کم ریسک از افراد پر ریسک، سهل الوصول‌تر و دقیقتر باشد، سرعت بیشتر و مشکلات احتمالی بعدی کمتر خواهد بود. به هر حال ایمن سازی جمعی کنترل شده به این روش کارآیی خواهد داشت.

• عدم رعایت دستورالعمل‌های درمانی توسط بیماران خودخواسته که باعث شدت گرفتن آن بشود:

مواردی مثل بی توجهی به مصرف مایعات زیاد، استراحت کافی و... که مشکل زا خواهند بود. راه حل آن، آموزش کامل و استفاده از افرادی از بین پرستاران بازنشسته یا دانشجویان سال‌های آخر پزشکی به عنوان "پشتیبان سلامت" برای نظارت بر رفتار و ارائه راهنمایی‌های موثر به بیماران خودخواسته می‌باشد. (مشابه پشتیبان تحصیلی)

جمع بندی
حلقه گمشده جنگ با ویروس کرونا توجه به شناسایی افراد مقاوم در برابر این ویروس است. افرادی که می‌توانند با حداقل علائم و بدون تحمیل بار اضافی بر سیستم درمانی کشور‌ها از گردونه انواع گرفتاری‌های ناشی از کرونا تا حدود زیادی خارج بشوند. استخراج شاخص‌های سریع و ارزان برای شناسایی این افراد با کمک هوش مصنوعی و روش‌های آماری ممکن است؛ و بعد از آن است که با ابتلای خودخواسته این افراد به بیماری کرونا و طی دوران درمان تا عدم انتقال بیماری، (البته تحت نظارت و با تایید دولت) می‌توانند وارد فعالیت‌های جاری جامعه گردند.
 
کشف شاخص‌های ذکر شده، راه‌های موثری برای کاهش ریسک افراد پرخطر نیز پیش روی ما قرار می‌دهد و شاید در نهایت بتوان به ایمنی جمعی (Herd immunity) (از طریق ابتلای ۶۰% افراد جامعه) حتی قبل از آماده شدن واکسن آن دست یافت. واکسنی که به قول دبیر کل سازمان بهداشت، تولید آن ۱۲ تا ۱۸ ماه زمان نیاز دارد. [۷]در نهایت این رویکرد در حداقل شکل ممکن، می‌تواند متوسط ایمنی افراد جوامع را افزایش دهد.

منابع:

[1] https://www.politifact.com/factchecks/2020/mar/13/viral-image/are-80-percent-coronavirus-cases-mild/.
[2] https://www.forbes.com/sites/brucelee/2020/03/18/what-percentage-have-covid-19-coronavirus-but-do-not-know-it/#348e000f7e90.
[3] https://dgto.ir/1jru.
[4] https://dgto.ir/zy2.
[5] https://dgto.ir/136x.
[6] https://life.irna.ir/news/83713000.
[7]https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A8%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA/%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D9%86-%D8%B6%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%A7-%

-%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D9%82%D9%84-%DB%8C%DA%A9-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-.
[8] https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2020/03/25/820998549/the-coronavirus-is-mutating-but-that-may-not-be-a-problem-for-humans.
[9] https://www.businessinsider.sg/new-coronavirus-mutates-slowly-vaccine-could-be-long-lasting-2020-3?r=US&IR=T.

bato-adv
مجله خواندنی ها
مجله فرارو