«منابع مشترک» چگونه برای ما به «تراژدی» تبدیل می‌شوند؟

ناصر نصیریان؛ خوان پابلو پرز آلفونسو، مؤسس اوپک و وزیر نفت ونزوئلا پس از برکناری از مقام وزارت، هنگامی که در مزرعه‌ی شخصی خود با دوستانش سرگرم صحبت بود، بیان می‌کرد؛ نفت همانند کوه یخی است که ذره ذره آب می‌شود و کسانی که روی آن نشسته‌اند را غرق خواهد کرد، او اضافه کرد حالا دریافته ام که نفت مدفوع شیطان است ما در مدفوع شیطان غرق خواهیم شد.

بهره‌برداری بیش از حد ما از این منبع طبیعی و درآمد‌های ارزی فراوان حاصل از و بی توجهی به سایر بخش ها، ما را نابود و گرفتاری‌های عظیمی برای ما به بار خواهد آورد". قضاوت درباره درستی یا نادرستی سخنان پرز آلفونسو در مورد نفت و ونزوئلا را به خوانندگان واگذار خواهیم کرد.

اما موضوع‌بهره برداری بیش از حد از یک منبع طبیعی بدون توجه به توان و ظرفیت ها، سیاست گذاری‌ها عمومی، تعامل بین حکومت ها، شفاف سازی و آگاهی بخشی در حیطه مصرف عمومی، نحوه حکمرانی و قواعد و قوانین علمی حاکم بر مصرف آن منابع، همیشه مصیبت بار و جبران ناپذیر بوده که در نهایت به ناکامی دولت‌ها و مردمان آن‌ها و از بین رفتن آن منبع طبیعی منجر شده است.

*تراژدی منابع مشترک، استفاده حداکثری از منابع مشترکی است که متعلق به عده‌ای از انسان‌ها بوده که در یک مکان زندگی می‌کنند و هر کسی بر اساس بیشینه کردن منافع خود بدون در نظر گرفتن منافع دیگران و نسل‌های آینده سعی در نهایت استفاده از آن را خواهد داشت.

از آنجا که همه استفاده کنندگان دوست ندارند در دست یافتن به منافع از دیگری عقب بیفتند تمام تلاش خود را جهت بهره برداری و هر چه بیشتر کردن از این منابع به کار خواهند گرفت. آنچه واضح و قابل تصور است هرج و مرجی است که با چنین رویکردی نتایج آن از پیش مشخص است.

تراژدی منابع مشترک از اصطلاحات مورد استفاده در مسائل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است که بهره برداری خارج از ظرفیت و توان محیط را نشان می‌دهد که امروزه در بحث مدیریت منابع آب، کشور ما و همسایگانش را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.

آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل تاکید می‌کند که هیچ کالایی به اندازه *آب* مفید نیست و آن را نمی‌توان با هیچ کالای دیگری مبادله کرد که ارزشی معادل آن را داشته باشد. خوب است بدانیم این گفته اسمیت مربوط به قرن ۱۸ و کشوری است (بریتانیا) که کاملا محصور در منابع آبی و متاثر از بارش‌های فراوان سالیانه است.

اما وضعیت ایران چگونه است؟

ایران یکی از مناطق خشک جهان است که بیش از ۷۰ درصد مساحت آن، خشک و حدود ۲۵ درصد آن نیمه خشک است. در حال حاضر ۳۷ کشور از جمله ایران در وضعیت تنش آبی بسیار بالایی قرار دارند، به این معنا که بیش از ۸۰ درصد مصارف آب در بخش کشاورزی، خانگی و صنعتی در این کشور‌ها از منابع آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. سازمان ملل متحد هشدار داده است که تا سال ۲۰۴۰ بیش از ۹۰ درصد مساحت ایران تحت تاثیر تنش آبی شدید قرار خواهد گرفت.

کشور‌های منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا علیرغم اینکه در معرض شدیدترین آثار و پیامد‌های تغییرات آب و هوایی بویژه افزایش میانگینِ دمای هوا، کمبود بارش و خشکسالی‌ها متداوم قرار دارند کمتر به این مساله توجه داشته‌اند. بنابر گزارش‌های سازمان ملل، خاورمیانه یکی از مناطق محوری تغییرات اقلیمی است که کشور‌های عراق، ایران، پاکستان، افغانستان در محور اصلی این تغییرات اقلیمی هستند.

بنابراین، شرایط اقلیمی، کمبود بارش در سال‌های اخیر اگر چه تاثیر فزاینده‌ای در خشکسالی، بی‌آبی و گرد و غبار این مناطق داشته که از سوریه و اردن شروع می‌شود و عراق و ایران می‌رسد، اما الگوی مدیریت و حکمرانی مصرف آب، سد سازی‌ها رقابتی بین کشور‌ها بدون تعامل بین دولت‌ها وضعیت خاورمیانه را بیش از پیش بغرنج خواهد کرد.

فقط کافی است در مورد سد سازی کشور‌ها و متاثر ساختن کشور‌های همسایه به این موارد بنگریم:

• ساخت سد کمال خان افغانستان و جلوگیری از ورود آب به چاه نیمه‌های زابل و استان سیستان و بلوچستان
• شکایت مقامات عراقی از ایران به اتهام انحراف اب رودخانه‌های مرزی و جلوگیری از ورود آب به استان‌های شرقی عراق،
• شکایت عراق از ترکیه به دلیل ساختن سد ایلیسو بر روی دو رودخانه دجله و فرات و جلوگیری از ورود آن به بخش‌های مرکزی عراق که باعث کاهش ۷۰ درصدی منابع ابی این دو رودخانه شده است.
• رایزنی و نگرانی‌های ایران با مقامات ترکیه در مورد سد کاراکورت بر روی روخانه ارس.

تامل در این موارد اگر چه ممکن است ما را متوجه خواسته و سیاست‌های غیرانسانی کشوری مثل ترکیه کند، ولی در بیشتر موارد نبود یک تعامل سازگارانه با محیط در مواجهه با بحران آب در داخل و بین کشور‌ها همسایه همه آن‌ها را متضرر خواهد کرد.

ضرری که با نابودی کشور‌های خواهد انجامید که خود را داعیه دار شکل گیری پایه‌های تمدن جهانی می‌دانند، ولی اکنون در نحوه چگونگی استفاده از یک منبع حیاتی مشترک و رسیدن به یک راه حل نسبی درمانده اند. تا رسیدن به یک راه حل آبی پایدار برای استفاده در بخش‌های مختلف وابسته به آب هرگونه ادعای خودکفایی سراب و دروغی بیش نیست. چرا که اکنون و تا همیشه اصل مهم و اساسی توسعه اقتصادی خودکفایی در آب است اگر آن را خودکفایی بنامیم نه مزیت نسبی.

پی‌نوشت

_ پاراگراف اول این مطلب برگرفته از کتاب *معمای فراوانی؛ رونق‌های نفتی، دولت‌های نفتی نوشته ترلین کارل است*.

_ اصطلاح *تراژدی منابع مشترک* برای اولین بار توسط *گرت هاردین* مورد استفاده قرار گرفت.

_ بخش عدد و ارقام به کار رفته در متن برگرفته *روزنامه دنیای اقتصاد* است.