تَرک برتن فلک ‌الافلاک!

فلك‌الافلاك، اين سپهر سپهران از دوران ساسانيان استوار و باشكوه پابرجاي مانده تا امروز به نسل ما امانت سپرده شود. نسلي كه به نابودي ميراث خود شهره آفاق است.

 

به گزارش قانون، قلعه‌اي كه همواره از تاريخ پر فراز و نشيب ايران زمين به‌سلامت عبور كرده، اين روزها حال خوشي ندارد و به دليل ترك‌هاي عميقي كه بر پيكرش نقش بسته، با خطر تخريب مواجه است.صداي نفس‌هاي آخر فلك‌الافلاك، قلعه استوار سه هزار ساله از لرستان به‌گوش مي‌رسد اما مسئولان گوشي براي شنيدن آن ندارند زيرا آن‌ها به‌جاي حفاظت از ميراث فرهنگي بيشتر مشغول بازي سياست هستند.

 

از سال 89، اعتبار‌ات قطره‌چكاني ملي براي اين قلعه قطع شد و اعتبار استاني كمكي به حفظ آن نكرد. نه اينكه نخواهد كمك كند بلكه ميزان اعتبار به‌اندازه ناچيز ي بود كه دردي از مشكلات فلك‌الافلاك با آن درمان نمي‌شد. خطر بيخ گوش قلعه است؛ خطري كه مسئولان آن را به‌راستي جدي نگرفته‌اند. عملكرد آن‌ها در اين‌باره، خود گواه روشني بر اين مساله است.

 
زلزله تلنگري براي ويراني قلعه
زلزله آبان سال جاري در غرب كشور، خسارت‌هاي فراواني را به آثار باستاني و تاريخي وارد كرده است. پس از زلزله، خبرهايي از آسيب بخش‌هايي از قلعه فلك الافلاك منتشر شد. روابط عمومی میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان لرستان نيز در پاسخ به انتشار اين اخبار در شبكه‌هاي اجتماعي اعلام كرد:« هیج خسارتی بر اثر زلزله به قلعه فلک الافلاک وارد نشده است. بلافاصله پس از وقوع این زمین لرزه مسئولان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی لرستان از قلعه بازید كردند و نسبت به عدم خسارت به این اثر تاریخی اطمینان دادند».
 
فلك‌الافلاك، توان تحمل زلزله ندارد

اما اين پايان ماجراي زلزله نيست؛ چراكه از روز 21 آبان‌ تاكنون پس‌لرزه‌هاي بي‌شماري در غرب كشور رخ داده است كه بزرگي برخي از آن‌ها به چهار ريشتر نيز رسيده است. به‌تازگي زلزله‌اي به قدرت چهار ريشتر شهر بروجرد را لرزاند؛ شهري كه در نزديكي خرم‌آباد است و تلنگري براي مسئولان كشور محسوب مي‌شود. درصورتي كه زلزله‌اي با اين قدرت در خرم آباد رخ دهد، آيا قلعه فلك‌الافلاك توان تحمل آن را دارد؟ به‌گزارش برخي كارشناسان و فعالان ميراث فرهنگي كشور، درحال حاضر قلعه در وضعيت نابساماني به‌سر مي‌برد. برج‌ها و دیوارهای قلعه پر از شکاف و ترک‌های عمیق و نیمه عمیق شده است. طول برخی از این شکاف‌ها به سه متر می‌رسد.

 

نم، در جای‌جای این بنا نفوذ کرده است. بند‌کشی‌های انجام شده در دهه‌های گذشته، ریخته است و نیاز به ترمیم اساسی دارند.

 

رضا ساكي، روزنامه‌نگار لرستاني درباره وضعيت قلعه فلك‌الفلاك به مي‌گويد: «ترك‌هاي قلعه بيشتر شده‌اند. پس وقوع زلزله وضعيت قلعه را بررسي كرده‌ايم. نمي‌توان به‌صورت دقيق اعلام كرد كه ترك‌هاي قلعه بر اثر زلزله به‌وجود آمده است اما ترك‌هاي جديدي را در قلعه پيدا كرده‌ايم. در ضلع جنوب شرقي يكي از بازوهايي كه نزديك در ورودي است، ترك‌هاي تازه‌اي پيدا كرده‌ايم. نكته قابل توجه اينجاست كه روي دو تا از برج‌ها بار اضافه وجود دارد و رينگ‌گذاري كه چند سال پيش انجام شده است، رها كرده‌اند. همچنين متاسفانه به‌دليل بارندگي‌ها در سال جاري نم، در فضاي قلعه چند برابر شده است».

 
فلك‌الافلاك رها شده است
رضا ساكي با اشاره به اينكه مسئولان قلعه فلك‌الافلاك را رها كر ده‌اند، ادامه مي‌دهد: «اگر در خرم‌آباد زلزله‌اي به بزرگي زلزله دو روز گذشته بروجرد رخ دهد، مشخص نيست چه بلايي بر سر قلعه مي‌آيد. در استان لرستان پس از زلزله كرمانشاه، نزديك به 300 زلزله داشته‌ايم اما مسئولان به‌فكر استحكام‌بخشي و مرمت قلعه نيستند. بارها هشدار داده‌ايم اگر به داد قلعه نرسند ، ممكن است به‌راحتي با يك زلزله سه برج‌ قلعه فرو بريزد. مشكل اينجاست كه مسئولان هنوز به اين باور نرسيده‌اند كه قلعه در شرايط حادي به سر مي‌برد و امكان تخريب آن وجود دارد. در اواخر دوره قاجار و دوران پهلوي اول، اين اتفاق رخ داده و بخش‌هايي از قلعه تخريب شده است. نكته مهم ديگري كه درباره قلعه وجود دارد، مساله گنجينه است. بسياري از سكه‌هاي مربوط به دوره ساساني مفرغ‌هايي كه تاكنون به نمايش گذاشته نشده‌اند، تابوت اشكاني كه يك سال و نيم گذشته از منطقه چوتاش خرم‌آباد كشف شد و بسياري اشياي ارزشمند ديگر در گنجينه قلعه فلك الافلاك نگهداري مي‌شوند».
 
گنجينه قلعه درخطر است
ساكي با تاكيد بر اينكه فرو ريختن فلك الفلاك قريب‌الوقوع است، مي‌افزايد: « باتوجه به پيشينه قلعه و رصد آن، صدمه ‌ديدن فلك‌الافلاك قريب‌الوقوع است؛ موضوعي كه هر فردي با بازيد از قلعه متوجه آن خواهد شد كه با وقوع زلزله قلعه تخريب مي‌شود اما مسئولان همچنان اين مساله را كتمان مي‌كنند. موضوع ديگر درباره قلعه اين است كه فلك‌الافلاك بي‌همتاست و قلب گردشگري لرستان محسوب مي‌شود. در صورت تخريب يا آسيب به آن حوزه گردشگري لرستان نابود خواهد شد».
 
پايه‌هاي لرزان فلك‌الافلاك

زلزله تنها دغدغه قلعه نيست، در اين سال‌ها فلك‌الافلاك بارها به دلايل مختلف به صدر اخبار تبديل شده است. خطر ريزش ناگهاني به‌دليل سستي پايه‌ها و ترك خوردن ديوارهاي قلعه و تغييركاربري سربازخانه قلعه به هتل يكي از آن‌ها بود. اتفاقي كه واكنش فعالان و كارشناسان ميراث فرهنگي كشور را درپي داشت.

 

اما ماجراي واگذاري چه بود؟«طرح واگذاری عمارت سربازخانه این قلعه از سوی مدیران ارشد لرستان برای ایجاد هتل در حالی مطرح شد که باید دید آيا واگذاری عمارت سربازخانه به بخش خصوصی برای ایجاد هتل مانعی بر سر راه ثبت جهانی قلعه فلک الافلاک نیست؟ همچنين طرح استحکام‌بخشی و لرزه‌خیزی قلعه تاریخی فلک‌الافلاک به مدت بیش از چهار سال به‌دلایل مختلفی مسکوت مانده است.  نم‌زدگی دیواره‌های قلعه باستانی، گلسنگ‌هایی که روی دیواره دیده می‌شود، احداث راه‌پله‌های نوساز بدون توجه به همخوانی با این بنای تاریخی، وجود موزه‌های مردم‌شناسی و باستان‌شناسی در داخل این بنای منحصربه‌فرد و آسیب‌های ناشی از فعالیت این موزه‌هاو ... همه و همه مشکلاتی است که این بنای تاریخی با آن دست به گریبان است».

 
سريال تكراري تخريب آثار تاريخي

مرمت قلعه،‌ همواره موضوع داغي براي مسئولان بوده است. در اين سال‌ها اعتبارهاي كمي براي مرمت آن اختصاص داده‌اند كه بسياري از آن‌ها صرف قلعه نشده و سرنوشت‌شان همچنان در ابهام است. به‌گفته مسئولان پيشين اداره ميراث فرهنگي لرستان، از سال 88 كه اعتباري در حدود دو ميليارد تومان به قلعه اختصاص دادند،‌ ديگر هيچ اعتباري از سوي سازمان ميراث فرهنگي كشور به اين قلعه اختصاص داده نشد. در آن سال براساس استانداردهاي جهاني طرح استحكام‌بخشي قلعه انجام شد. در حدود هشت ميليارد تومان براي استحكام‌بخشي فلك الافلاك اعتبار نياز است كه متاسفانه مسئولان در سازمان ميراث فرهنگي كشور اين قلعه را به‌وادي فراموشي سپرده‌اند و بودجه‌ استاني هم جوابگوي آن نيست. با اين وضعيتي كه پيش مي‌رود، اين قلعه سرنوشتي همچون پل‌هاي تاريخي لرستان دارد. خطر قلعه را تهديد مي‌كند؛ از يك سو پايه‌هاي آن سست شده و از سوي ديگر ديوارها ترك برداشته است. متولي اصلي قلعه فلك الافلاك سازمان ميراث فرهنگي كشور است.

 

سازمان ميراث فرهنگي كشور بايد پاسخگوي پول‌هايي كه در جاهاي ديگر هزينه مي‌كند و ميراث فرهنگي سهمي از آن ندارد باشد. تخريب آثار تاريخي در لرستان سابقه طولاني دارد. به‌گفته مسئولان، دو هزار و ۳۰۰ اثر تاریخی استان لرستان در حال تخریب است که تامین اعتبار نشده و اجازه واگذاری به بخش خصوصی نيز داده نمي‌شود.

 
فلك الافلاك ايستاده در تاريخ

فلک‌الافلاک قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است و به‌نام قلعه دوازده برجی نيز شناخته می‌شود. این بنا بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه، در مرکز شهر قرار گرفته و چشمگیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون این شهر است. تاریخ ساخت این قلعه به دوره ساسانیان باز می‌گردد و به‌شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

 

این اثر ارزشمند، در سال ۱۳۵۴ با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان به‌موزه تبدیل شد. در سال‌های اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستان‌شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه‌اندازی شده ‌است. احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم‌آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به‌شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد و دیگر آثار دوران تاریخی مانند سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده است.

 

در نیمه ابتدایی سال ۱۳۸۹ فصل اول مرمت قلعه فلک‌الافلاک با هدف حفاظت و مرمت این اثر باستانی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان به اتمام رسید. در این طرح مرمت آب‌روهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتی‌متر، بندکشی و تعویض آجرها، دوباره چینی کنگره‌های تخریب شده و قوس طاق‌های قلعه و همچنین مرمت مهار در و پنجره های ورودی قلعه به اتمام رسید.

 
دغدغه‌اي به‌نام آزادسازي قلعه

آزادسازی حریم قلعه فلک‌‌الافلاک، یکی از مطالبات جدی مردم بوده است که این مهم نیازمند تخصیص اعتبار از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی است. بخش‌هايي از قلعه در تملك سپاه و ارتش است.

 

مجلس ششم یک مصوبه خاص را برای آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک تعریف کرده است. هوشنگ بازوند استاندار پيشين لرستان درباره آزادسازي قلعه گفته: « سال گذشته ريیس جمهور دستور داد که 40 میلیارد تومان برای تخلیه قلعه فلک‌الافلاک به سازمان میراث فرهنگی اختصاص یابد. پیرو این موضوع،‌ تقاضای 18 میلیارد تومان دیگر را داده‌ایم که علاوه‌بر تخصیص 40 میلیارد تومان به این امر اختصاص یابد. سه هزار و 600 میلیون تومان اسناد خزانه به ما تحویل داده شد و قرار است اسناد خزانه و بقيه 18 میلیارد را به پول تبدیل کنیم.12 میلیارد تومان بابت مهمانسرای ارتش به آن‌ها داده شده و هم اکنون در حال تخلیه آن هستند.سپاه نيز برای تخلیه موافقت خود را اعلام کرد و تنها اختلافی که وجود دارد بین ما و وزارت جهاد کشاورزی است؛ چراکه قرار بود معادل زمین سپاه به آن‌ها زمین تحویل داده شود که این مشکل در حال حل و فصل است.

 

در این رابطه در کمیسیون دولت اختلافی که با وزارت داشتیم مطرح و لوایح تصویب شده و منتظر تصویب کمیسیون اصلی هستیم که آن را ابلاغ کند و اگر بتوانیم مصوب دولت را بگیریم، تا پایان شهریور کار تخلیه به طور کامل انجام می‌شود».

 

به‌تازگي پويش ملي حاميان فلك‌الفلاك راه‌اندازي شده است. پويشي كه به‌دنبال رساندن صداي نفس‌هاي آخر قلعه به‌گوش مردم و مسئولان و تبديل دغدغه حفظ و نجات قلعه فلك‌الفلاك به يك مطالبه ملي است. فلك‌الفلاك يكي از باشكوه‌ترين معماري‌هاي جهان است كه با نگاهي ملي مي‌توان به حفظ آن در آينده اميدوار بود.